Przybylski Zygmunt (1856–1909), komediopisarz, recenzent teatralny, dyrektor wielu teatrów. Wbrew powszechnemu mniemaniu dokładna data i miejsce urodzenia P-ego nie są znane, jakkolwiek przyjmuje się, iż urodził się on w Krakowie 2 V. P. był bowiem dzieckiem znalezionym (najprawdopodobniej w tym dniu) w bramie jednego z domów przy ul. Sławkowskiej. Mieszkający tam zecer Stanisław Gralichowski wziął porzucone dziecko na wychowanie. Być może fakt ów miał wpływ na nadanie chłopcu tego właśnie nazwiska («przybysz»). Tajemnica pochodzenia dziecka, a tym bardziej motywów, które skłoniły jego naturalnych rodziców do porzucenia syna, nigdy nie zostały wyjaśnione; nic również nie wiadomo o krewnych przyszłego autora Wicka i Wacka.
P. przebywał pod opieką Gralichowskich przez kilkanaście lat do momentu zgonu Gralichowskiej i wyjazdu samego Gralichowskiego do Ameryki. Później opiekowali się nim przez dłuższy czas znajomi i przyjaciele. P. ukończył Gimnazjum Św. Anny w Krakowie, a następnie (1876–9, później jako wolny słuchacz) studiował na Wydziale Filozoficznym UJ polonistykę i historię. Szczególnie oddziałały na niego wykłady Stanisława Tarnowskiego i Józefa Szujskiego (który zresztą wysoko cenił P-ego jako studenta). Studiów nie ukończył. Zainteresowania teatralne P-ego datują się już od wczesnych lat młodzieńczych. W r. 1873 występował prawdopodobnie w teatrze amatorskim Stowarzyszenia «Gwiazda» w Krakowie. Mieszkając stale w Krakowie bywał często w domu Antoniny Hoffman, gdzie licznie gromadzili się literaci i aktorzy. Tam też poznał P. dyrektora teatru w Krakowie Stanisława Koźmiana, który wywarł decydujący wpływ na dalszą jego działalność zawodową i poglądy na teatr. Za poradą Koźmiana, jako dwudziestoletni młodzieniec, zaczął redagować pismo pt. „Afisz Teatralny”. Zawierało ono krótkie recenzje i doniesienia drukowane na odwrotnej stronie plakatów i ogłoszeń przedstawień teatralnych. W l. 1877–9 wydawał P. w Krakowie tygodnik „Echo”, poświęcony m. in. teatrowi. Zamieścił w nim studium Krytyka teatralna w Krakowie (1878). W latach późniejszych, kiedy już na stałe przeniósł się do Warszawy, pisał również w „Wieku”, a potem przez dłuższy czas pracował w redakcji „Słowa”, gdzie był tzw. wzmiankarzem teatralnym. Swoje recenzje teatralne, jak również drobniejsze utwory dramatyczne i opowiadania, zamieszczał też dorywczo w różnych czasopismach, m. in. w „Wędrowcu”, „Tygodniku Powszechnym”, „Kurierze Teatralnym”, „Gazecie Lwowskiej”, „Kurierze Porannym”, „Kraju”, „Scenie i Sztuce”, „Niwie”, „Echu Muzycznym, Teatralnym i Artystycznym”. Największym jednak osiągnięciem w tej sferze działalności P-ego była napisana wespół z Koźmianem praca Z rozwoju polskiego teatru – Antonina Hoffman (Kr. 1898), będąca w dużej mierze historią teatru krakowskiego za dyrekcji Koźmiana.
Osobnym polem zawodowej działalności P-ego było dyrektorowanie licznym teatrom profesjonalnym i amatorskim. W r. 1887 zaproponowano mu objęcie kierownictwa sceny poznańskiej; z powodów osobistych zrezygnował on jednak z tej oferty. Nie odrzucił natomiast podobnej propozycji złożonej później przez scenę lwowską: wraz z braćmi Henrykiem i Tadeuszem Szydłowskimi był od 1 IV 1894 do 1 IV 1896 dyrektorem Teatru im. Fryderyka Skarbka. Za kadencji P-ego dwukrotnie wystąpiła tam gościnnie Helena Modrzejewska. Od tego czasu datuje się również przyjaźń P-ego z Józefem Łozińskim, wówczas sekretarzem literackim tej sceny. W specjalnym sprawozdaniu komisji artystycznej, dotyczącym działalności Teatru im. Skarbka w r. 1895, bardzo wysoko oceniono pracę P-ego jako dyrektora tej placówki. P. przeniósł się następnie do Warszawy, gdzie mieszkał już do końca życia. Od 30 V do IX 1896 wraz z Lucjanem Dobrzańskim prowadził teatr ogródkowy «Wodewil». Od 8 V do 2 X 1898 był dyrektorem teatru ogródkowego «Odeon». Od 11 X do grudnia t. r. prowadził założony przez siebie teatr w Dolinie Szwajcarskiej. Natomiast od 7 XII 1898 do 19 IV 1899 kierował ponownie «Odeonem». Przez kilka miesięcy 1904 r. (21 V – 13 IX) był wraz z Ludwikiem Hellerem dyrektorem teatru «Renaissance». Jednak mimo czasu i energii, którą poświęcał tego rodzaju działalności administracyjnej, większych sukcesów na tym polu nie osiągnął. W świadomości społeczeństwa, zwłaszcza warszawskiego, utrwalił się przede wszystkim jako komediopisarz; uważano go za jednego z najpopularniejszych mieszkańców stolicy.
P. jako autor ok. dziewięćdziesięciu sztuk (głównie jednoaktowych komedii i fars, z których blisko połowa wydana została drukiem) należał do najbardziej płodnych pisarzy swojej epoki. Mając niespełna 18 lat napisał swą pierwszą jednoaktówkę zatytułowaną Posługacz (wyd. Kr. 1879). Została ona wyróżniona na konkursie lwowskim na utwór dramatyczny dla młodzieży (1874). W n. l. powstały trzy znaczniejsze sztuki, które zyskały ich autorowi liczne przychylne recenzje. Były to: Poświęcenie (Kr. 1875), Gonitwy (wyst. Kr. 1878), Gałązka jaśminu (powstała 1878, wyd. P. 1879). Jednak zasadniczy w twórczości P-ego przełom, który zaowocował licznymi, w krótkim czasie po sobie pisanymi i wystawianymi sztukami, nastąpił wraz z prezentacją w r. 1886 Wicka i Wacka – komedii w czterech aktach, która zgodnie uznana została za najlepsze dzieło pisarza i zdobyła mu trwałą popularność. Po raz pierwszy Wicka i Wacka odegrała trupa poznańska 19 VI 1886 w Teatrze Alhambra w Warszawie, wystawiono tam tę sztukę 70 razy. Jesienią t. r. przeniesiono ją do Teatru Rozmaitości, gdzie była grana przez kilkanaście lat (w r. 1903 setne przedstawienie). Popularnością dorównywały tej komedii jedynie „Śluby panieńskie” A. Fredry (w r. 1919 Wicka i Wacka wystawiono w Warszawie w adaptacji i z muzyką Leona Schillera, co niewątpliwie stanowiło szczególną nobilitację artystyczną utworu). Żadna z kilkudziesięciu sztuk napisanych przez P-ego w n. l. nawet w części nie osiągnęła tej popularności, co owa komedia. Nie zdobyły jej również trzy dramaty stanowiące dalszy ciąg Wicka i Wacka: Państwo Wackowie (wyst. W. 1887, wyd. Lw. 1888), Dwór we Władkowicach (wyst. Lw. 1888) i Dzierżawca z Olesiowa (wyst. Lw. 1900). Sztuki te należą do tzw. dramatu popularnego o charakterze rozrywkowym, oparte są na wzorach komedii fredrowskiej z silnym zabarwieniem farsowym. Szlacheccy bohaterowie tych utworów to postaci dobroduszne, jowialne, pełne rubasznego humoru, lecz stereotypowe. Zarówno uproszczony schemat kompozycyjny, jak i szczególna atmosfera swojskości Wicka i Wacka (oraz dalszych części owej sztuki) powielone zostały niemal we wszystkich późniejszych utworach scenicznych P-ego. Po r. 1900 wzrosło zainteresowanie P-ego teatrem ludowym, dla którego napisał pięcioaktowy melodramat Pracownice igły. Wystawiono go po raz pierwszy w Warszawie w r. 1901. Był to jedyny melodramat w całym pisarstwie P-ego. Również dla potrzeb teatru ludowego powstało kilka wodewilów: Pali się (wyst. W. 1900), Nie miała baba kłopotu (wyst. W. 1901), Pędziwiatr (wyst. W. 1904), oraz cieszący się największym uznaniem Szukajcie dziecka wystawiony z muzyką Karola Ziehrera w lecie 1900 na deskach teatrów Warszawy i Lwowa. Zainteresował się P. również farsą, a jej najlepszym i najpopularniejszym przykładem był Sposób na żony (wyst. Kr. 1908). Była to ostatnia sztuka grana za życia autora w Ogrodzie Saskim – gdzie zresztą prezentowano większość jego dramatycznego dorobku. W ostatnim okresie twórczości P-ego coraz bardziej dochodził do głosu element dydaktyczny, co wiązało się również ze zmianą adresata, do którego kierował on część swych sztuk: były one mianowicie pisane dla amatorskich scen młodzieżowych. Należą do nich m. in.: Banasiowa, jednoaktówka oparta na noweli M. Konopnickiej (W. 1908), Teatr amatorski dla dzieci i młodzieży. 12 jednoaktowych komedii (W. 1908) i Sześć komedyjek dla dzieci i młodzieży (Kr. 1909). P. był również autorem przekładu sztuki A. F. d’Ennery i F. Dugué „Cartouche czyli banda opryszków” (wyst. W. 1876). Sztuki P-ego trafiały i na obce sceny, sporo ich przetłumaczono na języki: rosyjski, litewski, czeski, niemiecki i in. Mimo wielkiej popularności, jaką zdobył swą twórczością, P. zmarł w ubóstwie 13 II 1909 w Warszawie. Pogrzeb, który odbył się 16 II t. r., dał sposobność do wielkiej manifestacji społeczeństwa Warszawy na cześć autora Wicka i Wacka. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie w grobowcu rodzinnym Gracjana Ungera, skąd 28 X 1910 uroczyście przeniesiono zwłoki do grobowca ufundowanego przez społeczeństwo Warszawy, a zaprojektowanego przez znanego rzeźbiarza Czesława Makowskiego.
P. rodziny nie założył.
Fot. w: IS PAN; Fot. i podob.: „Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.” R. 11: 1894 nr 545 s. 1, R. 14: 1897 s. 79, „Świat” R. 4: 1909 nr 8 s. 16, „Wędrowiec” R. 30: 1892 nr 8 s. 277; – Estreicher w. XIX, VI 13; Nowy Korbut, XV 302–15 (bibliogr., wykaz pseudo- i kryptonimów); Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1974–5; Roczn. Nauk.-Liter.-Artyst. (Okręta) na r. 1905, W. 1905; Słown. Teatru Pol., s. 571; – Czempliński J., Z. Przybylski, „Scena i Sztuka” R. 4: 1910 nr 3 s. 1–2; Gawalewicz M., „Scena i Sztuka” R. 3: 1909 nr 8 s. 3 (wspomnienie pośmiertne); Obraz liter. pol. XIX i XX w., III 317–49 (fot., bibliogr.); Koźmian S., Z. Przybylski, „Przegl. Pol.” R. 43: 1909 t. 171 s. 606–7; Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. Św. Anny, s. 250; Poświęcenie pomnika i przeniesienie zwłok śp. Z. Przybylskiego, „Kur. Poranny” R. 34: 1910 nr 3 s. 2; Walewski A., Wspomnienie o wesołym autorze, który smutnie zakończył, „Słowo Pol.” R. 14: 1909 nr 83; Łętowski J., Listy Henryka Feintucha (Szarskiego), „Roczn. Bibl. PAN w Kr.” R. 22: 1976; Pawlikowski T., Listy do Konstancji Bednarzewskiej, Kr. 1981; – „Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.” R. 12: 1895 nr 29 s. 344, nr 30 s. 355–6, R. 15: 1898 nr 41 s. 487; „Ruch. Kalendarz encyklopedyczny na rok 1889”, W. 1889; – Nekrologi z r. 1909: „Gaz. Lwow.” nr 44 s. 4, „Przegl. Poranny” nr 45 s. 2; – Arch. UJ: S. II 514 (418), WF II 246, 249, 253, 262; Listy Przybylskiego (oprócz wymienionych w Nowym Korbucie): B. Jag., rkp. 6699, 6701, 6702, B. Ossol., rkp. 12658, 13965, B. PAN w Kr., rkp. 1991, 2063.
Andrzej Nowakowski